نبرد پنهان بر سر صادرات برق ایران - وبلاگ گیت

به گزارش وبلاگ گیت، محمد مهدی حاتمی؛ کسانی که دهه 1360 را به یاد دارند، می دانند که در آن سال ها، کمبود برق در ایران به اندازه ای جدی بود که مناطق مختلف شهری در کشور، به ویژه در تابستان ها برنامه قطع برق داشتند و هر شهر و هر منطقه در طول روز برای چند ساعتی برق نداشت.

به گزارش وبلاگ گیت؛ در اوایل دهه 1370، تداوم کمبود عرضه برق در مقابل تقاضای رو به افزایش، مسئولان را به فکر تشویق مردم به صرفه جویی در مصرف برق انداخت و در فضای رخوت زده پس از جنگ، یکی از اولین تبلیغات تلویزیونی موزیکال در ایران، با موضوع تشویق به صرفه جویی در مصرف برق تولید شد: بابا برقی.

از آن تاریخ تا به امروز، اما سرمایه گذاری در زمینه نیروگاه های برق-آبی و نیز توسعه نیروگاه های سیکل ترکیبی که در واقع با استفاده از گاز طبیعی برق تولید می کنند، ایران را در زمره بزرگ ترین تولیدکنندگان برق در آسیا قرار داده است. از طرفی در سال های اخیر، به غیر از تابستان 1397، قطعی گسترده و برنامه ریزی شده برق در شهر های ایران کمتر به چشم می خورد.

توسعه توانایی تولید برق، اما چند سالی است که ایران را به فکر درآمدزایی از طریق صادرات برق انداخته است. بسیاری از کشور های همسایه ایران در زمینه زیرساخت های برق ضعیف هستند و در تابستان ها با خاموشی های گسترده رو به رو می شوند. به عنوان نمونه، عراق به شکلی جدی با این مشکل رو به رو است و شهروندان این کشور تا به امروز بار ها به دلیل کمبود برق دست به تظاهرات و تجمعات اعتراضی زده اند.

برق می دهیم، برق می گیریم

اقدام به صادرات برق ایران به کشور های اطراف چند سالی هست که کلید خورده، اما طی سال های اخیر و در دولت دوازدهم، شفافیت ها در این خصوص بیش از همیشه افزایش پیدا کرده و این در حالی است که نوعی دیپلماسی برق هم در ارتباط میان ایران و کشور های همسایه شکل گرفته است.

در بهمن ماه سال 1398، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در همکاری با سندیکای شرکت های تولیدکننده برق گزارشی در مورد مشتری های بالقوه برق صادراتی ایران تهیه کرد. بر اساس این گزارش، عراق همچنان اصلی ترین مشتری برق صادراتی ایران است و این در حالی است که واردات برق این کشور از ایران، تابع متغیر هایی از جمله رشد اقتصادی این کشور، تلاش برای توسعه صنایع نفت و گاز به عنوان ورودی صنعت برق و نیز رشد جمعیت در این کشور خواهد بود.

رشد اقتصادی عراق نیاز این کشور به برق را افزایش خواهد داد و افزایش تولید نفت و گاز هم موجب خواهد شد که سرمایه گذاری عراقی ها برای تولید برق افزایش پیدا کند تا به این ترتیب در آینده میان مدت، این کشور از واردات برق بی نیاز گردد.

با این همه و بر اساس این گزارش، پیش بینی ها نشان می دهند نرخ رشد جمعیت عراق در فاصله سال های 2020 تا 2040، به طور متوسط 2.6 درصد خواهد بود و این یعنی فعلاً نیاز وارداتی این کشور به برق به قوت خود باقی است. این گزارش همچنین نشان می دهد که ظرفیت موردنیاز برای پوشش کل تقاضای پیک مصرف برق در عراق تا سال 2030 به صورت تقریبی به رقمی بین 50 تا 60 هزار مگاوات خواهد رسید.

سهم برق وارداتی افغانستان به عنوان یک مشتری برق ایران، حتی بیشتر هم هست. این کشور تقریبا 80 درصد از انرژی برق موردنیاز خود را از کشور های همسایه وارد می کند که از این میزان، سهم کشور های مختلف به ترتیب عبارت است از: 35.2 درصد ازبکستان، حدود 30.5 درصد تاجیکستان، حدود 21 درصد ایران و 13. درصد ترکمنستان.

در مورد پاکستان هم انتظار می رود این کشور تا افق 2025، به طور متوسط نیاز به 11 هزار مگاوات واردات برق داشته باشد. به این ترتیب، آنچنان که این گزارش نشان می دهد، این سه کشور تا افق 2025، سالانه بین 4 هزار و 500 تا 35 هزار مگاوات (بر اساس سناریو های مختلف) برق وارداتی نیاز خواهند داشت.

این، اما در حالی است که تعداد کشور های نیازمند واردات برق در منطقه چندان زیاد نیست و به غیر از عراق، افغانستان و پاکستان، کشور های دیگر نیاز چندانی به واردات مطلق برق از کشور های دیگر ندارند. اصل ماجرا، تامین برق در شرایط فشار بر شبکه در زمان پیک مصرف، مثلاً در تابستان ها است و ابتکار های تجاری در این زمینه هم زمانی اهمیت پیدا می کنند که بدانیم کشور های متعددی در منطقه برای صادرات برق پا پیش گذاشته اند.

در اوایل مهرماه سال جاری، رضا اردکانیان، وزیر نیروی جمهوری اسلامی ایران و سعد شریده الکعبی، وزیر مشاور در امور انرژی قطر در یک دیدار ویدئوکنفرانسی، امکان اتصال شبکه ایران و قطر را از طریق کابل دریایی را بررسی کردند. قطر از جمله کشور هایی است که نیاز به واردات برق ندارد و در واقع، به دنبال مشتری برای صادرات برق تولیدی خود می گردد.

تیره شدن روابط سیاسی میان قطر و عربستان سعودی موجب شده که این کشور برای انتقال برق خود به کشور های دیگر، به ایران نزدیک گردد و تلاش کند تا از شبکه برق ایران برای صادرات برق به پاکستان، افغانستان و عراق بهره ببرد. در این میان، ایران تنها واسطه خواهد بود و نوعی درآمد ترانزیتی از صادرات برق قطر به دست می آورد.

ایران، اما واردات برق هم دارد و این به دلیل پهنه بزرگ سرزمینی ایران است که موجب می گردد گاهی تامین برق از طریق کشور های همسایه برای برخی شهر های کشور، از ایجاد شبکه درون سرزمینی برای تامین برق ارزان تر تمام گردد. طی سال های اخیر، ایران به عنوان مثال از ترکمنستان برق وارد کرده است.

رقبای ایران پا پیش می گذارند

با همه این ها، مشابه بسیاری از دیگر حوزه های تجاری، رقبا هم بیکار ننشسته اند و در حالی که ایران به دلیل وسعت زیاد و وجود منابع ارزان و در دسترس گاز می تواند به یک قدرت صادرکننده برق بدل گردد، تلاش دارند در بازار صادرات برق در منطقه، جای پای خود را محکم کنند.

ترکیه بزرگ ترین رقیب ایران در این بازار است و این در حالی است که طی چند ماه اخیر، تلاش های این کشور برای صادرات برق به عراق افزایش پیدا کرده است. عراق همچنین اعلام کرده که قصد دارد توافق سال 2019 خود برای اتصال شبکه برق عراق به شبکه برق کشور های عضو شورای همکاری خلیج فارس و واردات 500 مگاوات برق از طریق اتصال به شبکه برق کویت را احیا کند.

این در حالی است که اردن هم صادرات برق به عراق را کلید زده، حال آنکه فاصله مراکز تولید برق در غرب اردن تا شهر های دستخوش کمبود برق در شرق عراق بسیار زیاد است و این در واقع ایران است که به دلیل نزدیکی به شهر های عراق، می تواند برق ارزان تری در اختیار شهروندان عراقی بگذارد.

از آن سو، افغانستان هم قراردادی با ازبکستان امضا کرده که به موجب آن برای 10 سال آینده، بخشی از برق مورد نیاز افغانستان را از طریق ازبکستان تامین خواهد کرد. به این ترتیب، به نظر می رسد ایران در حال از دست دادن یکی دیگر از فرصت های تجاری ای است که در آن مزیت نسبی بسیار بالایی دارد.

حمیدرضا صالحی، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران همین چند روز پیش گفته بود ایران باید از فرصت خلاء انرژی در کشور های همسایه استفاده کند و خود را به رتبه اول انرژی منطقه برساند. او ادامه داده بود: کشور های همسایه به منظور تبادل انرژی دست به کار شده اند و این هشداری است به ایران که اوضاع انرژی منطقه به همین شکل نمی ماند و ممکن است همین میزان برقی که به عراق صادر می کنیم هم از دست مان برود و آلترناتیو هایی جایگزین شوند.

صنعت برق، یکی از چهار رکن صادرات غیرنفتی

ایران چند دهه است که طعم تحریم های اقتصادی را می چشد و این در حالی است که طی یک دهه گذشته، تحریم های اعمال شده علیه اقتصاد ایران به سطوح بی سابقه ای رسیده اند. نخستین دور تحریم های گسترده که نظام بانکی و نیز صنعت نفت ایران را هدف گرفته بود، در سال 1389 کلید خورد و با آغاز مذاکرات منتج به برجام، تا حد زیادی منتفی شد.

دور جدید تحریم ها که با خروج یک جانبه آمریکا از برجام در سال 1397 آغاز شد، اما در نوع خود بی سابقه و بسیار شدیدتر از دور پیشین بود. فشار آمریکا در این دور از تحریم ها به قدری گسترده بوده که به توقیف کشتی های ایرانی در آب های بین المللی و حتی ممانعت از افتتاح حساب برای اشخاص حقیقی ایرانی در کشور های ثالث ختم شده است.

در این میان، قطع تقریباً تمام و کمال صادرات نفتی ایران فشار بر بودجه دولتی را به سطوح بی سابقه ای رساند و البته این فرصت را فراهم کرد که ایران تلاش ها برای کنار گذاشتن کامل نفت از بودجه سالانه خود را آغاز کند. در این میان، صنعت برق ایران در کنار صنایع فولاد، پتروشیمی و معادن، یکی از چهار منبع اصلی کسب درآمد از صادرات غیرنفتی طی سال های آینده خواهد بود و به همین جهت هم هست که به طور تعیین مورد تحریم طرف آمریکایی واقع شده است.

ایران و عراق در ژوئن سال 2020، یعنی همین چند ماه پیش برای تداوم صادرات برق به عراق از سوی ایران طی مدت دو سال آینده به توافق رسیدند و این در حالی است که آمریکا دائماً به عراق فشار می آورد که واردات برق و نیز گاز از ایران را متوقف کند.

اکنون نهمین دوره معافیت موقت عراقی ها از اعمال تحریم ها علیه اقتصاد ایران در جریان است، حال آنکه عراق همزمان و به دلیل تداوم فشار های آمریکا قصد دارد کشور های تامین کننده برق خود را متنوع تر کند تا در موعد مناسب، واردات برق از ایران را متوقف کند.

در عین حال، اما خبر های خوبی هم به گوش می رسند. ایران به تازگی شبکه برق خود را با شبکه برق جمهوری آذربایجان سنکرون (متصل) کرده است و قصد دارد از این طریق به شبکه برق روسیه هم متصل گردد. وزیر نیروی ایران هم به تازگی برای اتصال شبکه برق ایران به شبکه برق اروپا اعلام آمادگی کرده است. در صورت عملی شدن این طرح ها، ایران امکان صادرات برق ارزان به این کشور ها در سال های آینده را خواهد داشت، البته اگر فرصت سوزی ها به پایان برسند.